VƯỢT THOÁT 3 “KẺ THÙ” CỦA HỌC HỎI VÀ SÁNG TẠO CÙNG THEORY U (Phần 1)
Chúng ta đều đang phải đối mặt với những rào cản vô hình, những "kẻ thù nội tâm" ngăn cản chúng ta phát huy hết tiềm năng của mình.
GIỚI THIỆU
A. Tầm quan trọng của học hỏi và sáng tạo trong thế giới hiện đại
Xin chào bạn, thế giới đang thay đổi với tốc độ chóng mặt, phải không? Những công nghệ mới như Trí thông minh Nhân tạo [Artificial Intelligence - AI] đang định hình lại cách chúng ta sống và làm việc. Những thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, bất bình đẳng xã hội, cạn kiệt tài nguyên… đang đòi hỏi chúng ta phải tìm ra những giải pháp chưa từng có tiền lệ. Trong bối cảnh này, khả năng học hỏi liên tục [continuous learning] và sáng tạo đột phá [breakthrough innovation] không còn là lựa chọn - chúng đã trở thành điều kiện tiên quyết.
Nhưng có bao giờ bạn tự hỏi: "Tại sao đôi khi tôi cảm thấy khó khăn khi tiếp thu điều mới? Tại sao những ý tưởng sáng tạo dường như luôn nằm ngoài tầm với?" Nếu vậy, bạn không đơn độc đâu. Chúng ta đều đang phải đối mặt với những rào cản vô hình, những "kẻ thù nội tâm" ngăn cản chúng ta phát huy hết tiềm năng của mình.
B. Cách tiếp cận đột phá của Theory U
Đó chính là lý do tôi muốn giới thiệu với bạn về Theory U - một phương pháp đột phá có thể thay đổi cách chúng ta học hỏi và sáng tạo. Được phát triển bởi TS Otto Scharmer tại MIT, Theory U là một bộ công cụ thực hành toàn diện, giúp chúng ta chuyển đổi cách nhìn nhận thế giới và tạo ra những đột phá trong tư duy và hành động.
Bạn có tin rằng chúng ta có thể "học từ tương lai đang khởi sinh" [learning from the emerging future] thay vì chỉ dựa vào kinh nghiệm quá khứ không? Đó chính là tinh thần cốt lõi của Theory U. Phương pháp này khuyến khích chúng ta mở rộng nhận thức, kết nối sâu sắc với bản thân, tha nhân, và toàn bộ hệ thống đang vận hành, từ đó tạo ra những đột phá không tưởng.
Đặc biệt, Theory U cung cấp cho chúng ta công cụ để nhận diện và vượt qua ba "kẻ thù" chính của học hỏi và sáng tạo gồm: Phán xét [Judgement], Chỉ trích [Cynicism], và Sợ hãi [Fear]. Bạn có tò mò muốn biết những "kẻ thù" này đang ẩn náu ở đâu trong tâm trí mình không? Và làm thế nào để vượt qua chúng?
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá cách Theory U có thể giúp chúng ta vượt thoát ba "kẻ thù" này, từ đó phát huy tối đa tiềm năng học hỏi và sáng tạo của mình. Bạn đã sẵn sàng cho một hành trình khám phá bản thân đầy hứng khởi chưa? Hãy cùng tôi bước vào thế giới của Theory U nhé!
II. THÓI QUEN TƯ DUY THÔNG THƯỜNG: HỌC TỪ QUÁ KHỨ
Đầu tiên, hãy tìm hiểu kỹ hơn về xuất xứ của “3 kẻ thù”. Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao chúng ta thường phản ứng theo cách quen thuộc trước những tình huống mới không? Đó chính là kết quả của những thói quen tư duy đã ăn sâu vào tâm trí, định hình cách chúng ta nhìn nhận và tương tác với thế giới. Hãy cùng xem qua “Tòa tháp 5A” đang khoá bạn vào quá khứ sau đây.
A. Xây dựng giả định từ dữ liệu và trải nghiệm quá khứ
Mỗi ngày, tâm trí chúng ta liên tục xây dựng những giả định [assumptions] dựa trên dữ liệu và trải nghiệm quá khứ. Đây là một cơ chế tự nhiên giúp chúng ta xử lý thông tin nhanh chóng và hiệu quả. Tuy nhiên, nó cũng có thể trở thành một chiếc bẫy, khiến chúng ta bị mắc kẹt trong những khuôn mẫu tư duy cũ.
Ví dụ, nếu bạn đã từng có trải nghiệm không tốt với việc phát biểu trước đám đông, tâm trí bạn có thể tự động tạo ra giả định rằng "nói trước công chúng luôn là điều đáng sợ". Giả định này sẽ ảnh hưởng đến cách bạn phản ứng trong những tình huống tương tự trong tương lai.
B. Dự đoán tương lai dựa trên giả định
Từ những giả định này, chúng ta tiếp tục cố gắng dự đoán tương lai [anticipation]. Chúng ta tìm kiếm những mẫu hình quen thuộc, những kịch bản đã từng xảy ra, và cố gắng áp đặt chúng lên những tình huống mới. Điều này tạo ra một ảo tưởng về khả năng kiểm soát, nhưng thực tế lại giới hạn khả năng của chúng ta trong việc nhận ra và đón nhận những khả năng mới.
Quay lại ví dụ về việc nói trước công chúng, bạn có thể sẽ dự đoán rằng lần tới khi phải thuyết trình, bạn sẽ lại cảm thấy lo lắng và không thể hiện được tốt. Dự đoán này, dựa trên giả định từ trải nghiệm quá khứ, có thể trở thành một lời tiên tri tự ứng nghiệm.
C. Ra quyết định dựa trên cảm xúc/thái độ với dự đoán
Bước tiếp theo trong quá trình này là việc ra quyết định dựa trên cảm xúc [affect] xuất phát từ thái độ [attitude] của chúng ta đối với những dự đoán đó. Chúng ta thường phản ứng theo thói quen cảm xúc đã được thiết lập từ lâu, mà không nhận ra rằng những phản ứng này có thể không phù hợp với tình huống hiện tại.
Trong ví dụ về nói trước công chúng, bạn có thể quyết định từ chối cơ hội thuyết trình, hoặc chuẩn bị một cách quá mức dẫn đến căng thẳng, chỉ vì cảm xúc tiêu cực gắn liền với dự đoán của bạn.
D. Tạo lập quy luật và lề thói ràng buộc
Để củng cố cho cách vận hành này, chúng ta thậm chí tạo ra những lề thói, quy luật [axiom] để ràng buộc con người và cuộc sống của chính mình. Những quy tắc này có thể là những quan niệm không được kiểm chứng, những khuôn mẫu hành vi cứng nhắc, hay những kỳ vọng không thực tế. Khổ nỗi, chúng ta bám víu vào chúng như chân lý, chúng ta lo lắng và sợ hãi, thậm chí phản ứng thái quá hay trốn chạy ngay lập tức khi có bất kỳ điều gì có thể lệch khỏi những lề luật này.
Ví dụ, bạn có thể tự đặt ra quy luật "Mình không bao giờ nên phát biểu trước đám đông" hoặc "Chỉ những người có tài năng đặc biệt mới có thể nói trước công chúng, và đó không phải mình". Những quy luật này không chỉ giới hạn bạn, mà còn có thể ảnh hưởng đến cách bạn nhìn nhận và tương tác với người khác.
E. Hạn chế của cách tiếp cận này: Thế giới giả lập không tương đồng với Thực tế
Điều đáng nói là chúng ta hiếm khi nhận ra rằng tất cả những điều trên chỉ là những giả lập [construct] của thế giới thực trong đầu mình. Chúng chỉ là những ý tưởng, không hoàn toàn phản ánh thực tế, và cũng không thể bao quát hết toàn bộ các phương diện của thực tế. Thế giới thực luôn phức tạp và đa chiều hơn những gì chúng ta có thể nắm bắt trong những mô hình tư duy như vậy, dù tư duy của mình có phức tạp và tinh tế đến đâu.
Cách tiếp cận này có thể giúp chúng ta xử lý thông tin nhanh chóng trong cuộc sống hàng ngày, nhưng nó cũng tạo ra một khoảng cách giữa thế giới giả lập trong tâm trí chúng ta và thực tế khách quan. Khoảng cách này có thể dẫn đến những quyết định sai lầm, những cơ hội bị bỏ lỡ, và sự thiếu linh hoạt trong việc đối mặt với những thách thức mới.
Bạn có nhận ra mình đang bị mắc kẹt trong những lối mòn tư duy, quan niệm nào không? Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá ba "kẻ thù" chính xuất hiện từ những lối mòn này: Phán xét, Chỉ trích, và Sợ hãi.
III. BA "KẺ THÙ" CỦA HỌC HỎI VÀ SÁNG TẠO
Giờ là lúc chúng ta cùng nhau đối diện với ba "kẻ thù" chính đang ngăn cản quá trình học hỏi và sáng tạo của mình. Hãy xem những "kẻ thù" này ẩn náu trong tâm trí chúng ta như thế nào nhé.
A. Phán xét (Voice of Judgment - VoJ)
Phán xét, hay Tiếng nói của Sự Phán xét [Voice of Judgment], là xu hướng đánh giá nhanh chóng và thường là tiêu cực về mọi thứ chúng ta gặp phải. Nó thường xuất hiện dưới dạng những ý tưởng như "Điều này không thể đúng", "Cách này sẽ không bao giờ hiệu quả", hay "Tôi đã biết rồi, không cần nghe thêm nữa". Bạn có nhận ra mình thường xuyên có những suy nghĩ tương tự không? Đó chính là VoJ đang hoạt động đấy.
VoJ có thể ngăn cản chúng ta tiếp nhận thông tin mới một cách hiệu quả. Khi chúng ta liên tục phán xét, chúng ta đang đóng cửa tâm trí trước những khả thể mới. Điều này có thể dẫn đến việc bỏ lỡ những cơ hội học hỏi quý giá, và thậm chí còn khiến chúng ta trở nên cứng nhắc trong tư duy lẫn hành động.
B. Chỉ trích (Voice of Cynicism - VoC)
Chỉ trích, hay Tiếng nói của Sự Hoài nghi [Voice of Cynicism], là xu hướng nghi ngờ và phủ nhận giá trị của mọi thứ, đặc biệt là những ý kiến, quan điểm của người khác. Nó thường xuất hiện dưới dạng những ý tưởng như "Điều này chẳng có gì mới", "Họ chỉ đang cố gắng lừa chúng ta thôi", hay "Mọi thứ rồi cũng sẽ thất bại mà thôi". Bạn có bao giờ thấy mình tự động phản đối một ý tưởng mới mà không thực sự xem xét nó không? Đó có thể là VoC đang nói chuyện đấy.
VoC có thể khiến chúng ta trở nên bảo thủ, thậm chí thù địch trước những ý kiến và quan điểm khác biệt. Nó tạo ra một rào cản vô hình, ngăn cản chúng ta thực sự lắng nghe và học hỏi từ người khác. Điều này có thể dẫn đến sự cô lập trong tư duy và hạn chế khả năng sáng tạo của chúng ta.
C. Sợ hãi (Voice of Fear - VoF)
Sợ hãi, hay Tiếng nói của Nỗi Sợ [Voice of Fear], là xu hướng lo lắng quá mức về những điều có thể xảy ra. Nó thường xuất hiện dưới dạng những ý tưởng như "Nếu tôi thất bại thì sao?", "Người khác sẽ nghĩ gì về tôi?", hay "Tôi không đủ giỏi để làm điều này". Bạn có thường xuyên cảm thấy lo âu khi phải đối mặt với những thử thách mới không? Đó có thể là VoF đang nói với bạn đấy.
VoF có thể ngăn cản chúng ta khám phá và thử nghiệm những điều mới. Nó tạo ra một “vùng an toàn ảo”, khiến chúng ta luôn muốn bám víu vào những điều quen thuộc. Điều này có thể dẫn đến sự trì trệ trong học tập và sáng tạo, ngăn cản chúng ta khám phá những tiềm năng mới của bản thân.
D. Hậu quả: Đóng kín Trí tuệ, Tâm hồn và Chí nguyện
Khi ba "kẻ thù" này cùng hoạt động, chúng tạo ra một rào cản ba lớp, đóng kín Trí tuệ [Mind], Tâm hồn [Heart], và Chí nguyện [Will] của chúng ta:
Trí tuệ bị đóng kín: VoJ ngăn cản chúng ta mở rộng tầm nhìn và tiếp nhận những ý tưởng mới.
Tâm hồn bị đóng kín: VoC khiến chúng ta khó cảm thông và kết nối với người khác, hạn chế khả năng học hỏi từ đa dạng quan điểm.
Chí nguyện bị đóng kín: VoF ngăn cản chúng ta dám mạo hiểm và thử nghiệm, khiến chúng ta không thể bước ra khỏi vùng an nhàn [comfort zone] để phát triển.
Hậu quả cuối cùng là chúng ta trở nên cứng nhắc, thiếu linh hoạt, và không thể phát huy hết tiềm năng học hỏi và sáng tạo của mình. Không những vậy, chúng ta có thề dần trở nên lỗi thời, và bị “nghiền nát” bởi bánh xe lịch sử đang lăn mạnh mẽ về phía trước.
Bạn có nhận ra mình đang bị ảnh hưởng bởi những "kẻ thù" này không? Đừng lo lắng, trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá cách Theory U có thể giúp chúng ta vượt qua những rào cản này, mở ra một cách tiếp cận mới mẻ và đầy sáng tạo với cuộc sống.
IV. TIẾP CẬN CỦA THEORY U: HỌC TỪ TƯƠNG LAI ĐANG KHỞI SINH
Sau khi đã nhận diện ba "kẻ thù" của học hỏi và sáng tạo, giờ là lúc chúng ta khám phá một cách tiếp cận mới mẻ và đầy hứa hẹn: Theory U. Hãy cùng tôi tìm hiểu cách Theory U có thể giúp chúng ta vượt qua những rào cản tư duy và mở ra những khả năng mới.
A. Cởi mở và đón nhận: Khác biệt với cách tiếp cận truyền thống
Khác với cách tiếp cận truyền thống thường dựa vào việc phân tích dữ liệu quá khứ để dự đoán tương lai, Theory U khuyến khích chúng ta cởi mở và đón nhận những khả thể [possibility] mới đang nảy sinh. Điều này đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong cách chúng ta nhìn nhận thế giới và bản thân mình.
Thay vì cố gắng kiểm soát và dự đoán, Theory U mời gọi chúng ta "lắng nghe" những gì đang hiện hữu và đang muốn xuất hiện. Điều này có nghĩa là chúng ta cần học cách buông bỏ những định kiến và giả định cũ, mở lòng đón nhận những khả thể mới, và hành động từ một trạng thái nhận thức cao hơn [heightened awareness].
Bạn hãy tưởng tượng mình đang đứng trước một trang giấy trắng, sẵn sàng vẽ nên bức tranh tương lai, thay vì cố gắng tô màu lên một bức tranh đã được vẽ sẵn từ quá khứ như cách làm cũ.
C. Tầm quan trọng của kết nối toàn diện: Ngoại cảnh và nội tâm
Một trong những giá trị lõi của Theory U là nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kết nối toàn diện - cả với ngoại cảnh lẫn nội tâm. Scharmer cho rằng để tạo ra những đổi mới đột phá, chúng ta cần phải kết nối sâu sắc với thế giới xung quanh (ngoại cảnh) cũng như với bản thân mình (nội tâm).
Kết nối với ngoại cảnh đòi hỏi chúng ta phải mở rộng nhận thức, lắng nghe sâu sắc, và thực sự hiểu được bối cảnh và hệ thống mà chúng ta đang hoạt động như một tổng thể sinh động. Kết nối với nội tâm, mặt khác, đòi hỏi chúng ta phải tự nhận thức sâu sắc, hiểu rõ động cơ, giá trị và mục đích của mình, nhưng không bị bám chấp vào bản ngã [ego].
Bạn có thể tưởng tượng mình như một cây cổ thụ, vừa đâm rễ sâu vào lòng đất (kết nối nội tâm), vừa vươn cành lá ra khắp không gian (kết nối ngoại cảnh).
D. Vai trò của thân nghiệm [somatic experience] trong quá trình học hỏi
Một khía cạnh độc đáo khác của Theory U là nhấn mạnh vai trò của thân nghiệm [somatic experience] trong quá trình học hỏi và sáng tạo. Thân nghiệm ở đây không chỉ đơn thuần là cảm giác thể chất, mà còn bao gồm cả những trải nghiệm cảm xúc và trực giác [intuition] mà chúng ta cảm nhận được thông qua cơ thể.
Scharmer cho rằng trí tuệ không chỉ nằm ở đầu, mà còn hiện diện trong toàn bộ cơ thể chúng ta. Bằng cách chú ý đến những tín hiệu tinh tế từ cơ thể, chúng ta có thể tiếp cận được những nguồn thông tin và trí tuệ sâu sắc mà thông thường chúng ta bỏ qua. Điều này cũng đã được minh chứng bởi khoa học thần kinh: hệ thần kinh đang trải dài tới từng ngóc ngách của cơ thể cũng chính là một phần trọng yếu của não bộ.
Ví dụ, khi bạn đối mặt với một quyết định quan trọng, thay vì chỉ suy nghĩ bằng đầu, hãy thử lắng nghe cảm giác trong cơ thể mình. Bạn có cảm thấy một sự hứng khởi, một năng lượng tích cực? Hay bạn cảm thấy căng thẳng, khó chịu? Bạn thấy gì trong bụng, trên lưng, trong hơi thở, nhịp tim, và nhiệt độ cơ thể của mình? Những tín hiệu này có thể cung cấp những thông tin quý giá mà lý trí đơn thuần không thể nắm bắt được.
Thông qua việc tích hợp thân nghiệm vào quá trình học hỏi và sáng tạo, Theory U giúp chúng ta tiếp cận được những nguồn trí tuệ sâu sắc và toàn diện hơn, mở ra những khả năng mới trong việc giải quyết vấn đề và sáng tạo.
Như vậy là các bạn đã đọc xong Phần 1 của bài viết này. Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về ba năng lực cốt lõi, cũng như tiến trình thực hiện Theory U nhằm giúp chúng ta vượt thoát ba "kẻ thù": Phán xét, Chỉ trích, Sợ hãi. Hẹn gặp lại bạn. Hãy chia sẻ nếu thấy nội dung này hữu ích cho những người bạn biết nhé!
Lương Dũng Nhân, M.Ed., PCC.
P/S: Nếu bạn muốn có tầm nhìn xa và rõ hơn nữa về “Tương lai cùng AI”, hãy tham gia AIM Talk 9 vào tối 28/9, tôi trình bày cùng 2 chuyên gia hàng đầu về AI ở cả Việt Nam lẫn trên thế giới. Đặc biệt, trong AIM Talk 9, tôi cũng sẽ chia sẻ với các bạn về cách vận dụng Theory U kết hợp cùng AI để chuẩn bị sẵn sàng cho bất cứ tương lai nào. Link đăng ký tại ĐÂY.
"Theory U khuyến khích chúng ta cởi mở và đón nhận những khả thể [possibility] mới đang nảy sinh. Điều này đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong cách chúng ta nhìn nhận thế giới và bản thân mình.
Thay vì cố gắng kiểm soát và dự đoán, Theory U mời gọi chúng ta "lắng nghe" những gì đang hiện hữu và đang muốn xuất hiện. Điều này có nghĩa là chúng ta cần học cách buông bỏ những định kiến và giả định cũ, mở lòng đón nhận những khả thể mới, và hành động từ một trạng thái nhận thức cao hơn [heightened awareness]."
Đây chính là sự tự khai phóng của trí tuệ, của tâm hồn.
Nhưng để có được được khai phóng này không đơn giản;
Khó khăn ở chỗ, trong sự kìm kẹp tư duy là hậu quả của một nền giáo dục gò ép làm sao chúng ta nhận ra mình cần khai phóng.
Trên bình diện xã hội, cần khai phóng trong Giáo dục. Có vẻ cụ Phan Châu Trinh là người Việt nam đầu tiên khởi xướng.