THỜI GIAN CÓ TỘI TÌNH GÌ, MÀ SAO AI CŨNG ĐÒI GI#T?
Bạn có đang cảm thấy chán không? Bạn có sợ cảm giác đó không? Khi chán bạn sẽ làm gì? Bạn có biết rằng "chán" là một cánh cổng dẫn tới sự chuyển hoá cá nhân sâu sắc?
I. GI#T THỜI GIAN - HỘI CHỨNG CỦA XÃ HỘI HIỆN ĐẠI?
Bạn đang làm gì ngay lúc này?
Có thể bạn đang đọc bài viết này trên điện thoại di động của mình. Nhưng trước khi click vào link dẫn đến đây, bạn đã làm gì? Hãy thử nhớ lại xem.
Có phải bạn vừa lướt qua hàng chục bài post trên Facebook mà chẳng nhớ nổi nội dung gì? Hay bạn vừa xem một video TikTok ngắn rồi lại cuộn xuống video khác, rồi video khác nữa? Hoặc có khi bạn chỉ đơn giản là mở điện thoại lên, nhìn màn hình chính một lúc, rồi lại tắt đi?
Nếu nhận ra mình vừa làm một trong những điều trên, thì bạn đã trải qua những khoảnh khắc "gi#t thời gian" [k#lling time] điển hình của con người thời hiện đại.
Nhưng khoan đã, tại sao chúng ta lại muốn "gi#t" thời gian? Thời gian có tội tình gì đâu?
Thực ra, đằng sau hành động vô thức lướt điện thoại hay tiêu thụ nội dung giải trí một cách vô độ kia, là một cảm nhận [feeling] mà có lẽ ai trong chúng ta cũng đã từng trải qua: đó chính là SỰ NHÀM CHÁN [boredom].
Hãy thử một thí nghiệm nhỏ: trong 5 phút tới, bạn hãy cất điện thoại đi, tắt ti vi, tắt nhạc, không cầm nắm thứ gì trong tay, và chỉ đơn giản là ngồi yên. Không làm gì cả. Chỉ là hiện diện với chính mình.
Bạn có dám thử không?
Nếu bạn quyết định thử, tôi đoán rằng chỉ sau vài giây, bạn sẽ cảm thấy một sự thôi thúc mạnh mẽ muốn làm điều gì đó - bất cứ điều gì - để lấp đầy khoảng trống đó. Đó chính là khoảnh khắc chúng ta đối diện với sự chán nản và muốn chạy trốn khỏi nó bằng mọi giá. Thậm chí, trong thí nghiệm của Wilson và cộng sự (2014), 67% nam giới và 25% nữ giới đã chọn tự gây sốc điện cho mình để đỡ chán khi được yêu cầu chỉ ngồi yên và suy nghĩ.
Nhưng tại sao chúng ta lại sợ hãi cảm giác chán đến vậy? Liệu việc trốn tránh nó có thực sự tốt cho chúng ta? Và quan trọng hơn, phải chăng chúng ta đang bỏ lỡ điều gì đó quý giá khi cứ mãi chạy trốn cảm giác này?
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá bản chất của sự nhàm chán [boredom], tìm hiểu tại sao chúng ta lại muốn "gi#t thời gian" - dù nhiều lúc những hành động đó là tai hại, và quan trọng hơn cả, làm thế nào để chúng ta có thể đối diện với cảm giác chán một cách có ý thức, và tận dụng cơ hội ẩn sau đó để phát triển bản thân.
II. BẢN CHẤT CỦA SỰ NHÀM CHÁN
A. MÔ HÌNH M.A.C. (Meaning and Attentional Components)
Khi nói đến sự nhàm chán, nhiều người nghĩ đó chỉ đơn giản là cảm giác khi không có gì để làm. Nhưng thực tế, bản chất của sự nhàm chán phức tạp và sâu sắc hơn nhiều.
Các nhà tâm lý học Westgate và Wilson (2018) đã đề xuất mô hình M.A.C. (Meaning and Attentional Components) để giải thích bản chất của sự nhàm chán. Theo mô hình này, sự nhàm chán xảy ra khi có sự mất cân bằng giữa hai yếu tố cốt lõi:
1. Sự chú ý [Attention]: Khả năng tập trung vào một hoạt động.
2. Ý nghĩa [Meaning]: Cảm nhận về giá trị hoặc mục đích của hoạt động đó.
Nói cách khác, chúng ta cảm thấy chán khi KHÔNG THỂ TẬP TRUNG CHÚ Ý vào những việc CÓ Ý NGHĨA, hoặc khi phải tập trung vào những việc THIẾU Ý NGHĨA với mình. Hãy thử tưởng tượng:
Bạn đang ngồi trong một buổi họp kéo dài. Nội dung cuộc họp không liên quan đến công việc của bạn (thiếu ý nghĩa), nhưng bạn vẫn phải cố gắng tập trung lắng nghe (đòi hỏi sự chú ý). Kết quả? Bạn cảm thấy vô cùng chán ngán.
Hoặc ngược lại, bạn đang cố gắng đọc một cuốn sách rất hay và bổ ích (có ý nghĩa), nhưng xung quanh ồn ào khiến bạn không thể tập trung (thiếu sự chú ý). Một lần nữa, cảm giác chán nản lại xuất hiện.
Điều thú vị là, nghiên cứu của Westgate và Wilson cho thấy cả hai yếu tố này đều độc lập đóng góp vào trải nghiệm chán. Cụ thể, họ phát hiện ra rằng khó khăn trong việc tập trung (r = .34) và thiếu ý nghĩa (r = .35) đều dự đoán mức độ chán, mà không phụ thuộc vào nhau.
Hiểu được điều này giúp chúng ta nhận ra rằng sự nhàm chán không đơn thuần là "không có gì để làm". Thực tế, chúng ta có thể cảm thấy chán ngay cả khi đang bận rộn, nếu những việc chúng ta làm thiếu ý nghĩa, hoặc chúng ta không thể chú tâm hiệu quả vào chúng.
Vậy câu hỏi đặt ra là: Trong cuộc sống hàng ngày của bạn, có bao nhiêu hoạt động thực sự cân bằng được cả hai yếu tố này - vừa có ý nghĩa, vừa thu hút được sự chú ý của bạn? Và khi cảm thấy chán, bạn thường thiếu yếu tố nào hơn - sự tập trung hay ý nghĩa?
Hiểu rõ hai yếu tố này không chỉ giúp chúng ta nhận diện nguyên nhân của cảm giác chán, mà còn mở ra hướng giải quyết. Thay vì chạy trốn cảm giác chán bằng cách tìm kiếm kích thích nhất thời, chúng ta có thể tìm cách tăng cường sự chú tâm hoặc khám phá ý nghĩa sâu sắc hơn trong những gì mình đang làm.
Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu hơn vào việc phân tích hai yếu tố cốt lõi này của sự nhàm chán. Qua đó, hy vọng bạn sẽ có cái nhìn sâu sắc hơn về những khoảnh khắc "chán chường" trong cuộc sống của mình.
B. HAI YẾU TỐ CỐT LÕI: THIẾU TẬP TRUNG CHÚ Ý VÀ THIẾU Ý NGHĨA
Sau khi đã hiểu tổng quan về mô hình MAC, chúng ta hãy đi sâu vào hai yếu tố cốt lõi của sự chán: sự thiếu chú ý và vắng ý nghĩa.
1. Thiếu tập trung chú ý [Attention deficit]
Sự chú ý là khả năng chúng ta tập trung, chú tâm vào một hoạt động cụ thể. Khi chúng ta không thể duy trì sự tập trung, cảm giác chán dễ dàng len lỏi vào.
Hãy thử một thí nghiệm nhỏ: Bạn hãy nhìn vào một điểm cố định trên tường trong 30 giây. Bạn sẽ nhận ra rằng, chỉ sau vài giây, tâm trí bạn đã bắt đầu lang thang. Đó chính là biểu hiện của sự thiếu tập trung.
Trong thời đại công nghệ số, khả năng tập trung của chúng ta đang bị thách thức hơn bao giờ hết. Thông tin và kích thích liên tục “dội bom” chúng ta từ mọi phía, mọi giác quan. Đầu óc chúng ta cũng bị chiếm giữ bởi vô vàn thông tin và câu chuyện cả trọng yếu lẫn bâng quơ. Kết quả là, chúng ta dần dần mất đi khả năng tập trung sâu vào một việc trong thời gian dài.
Nhưng tại sao việc thiếu tập trung lại dẫn đến chán nản? Đó là vì khi không thể tập trung, chúng ta không thể đắm chìm [immerse] trọn vẹn vào trải nghiệm hiện tại. Chúng ta trở nên bồn chồn, dễ bị phân tâm, và cuối cùng là cảm thấy không hài lòng với hoạt động đang diễn ra.
2. Thiếu ý nghĩa [Lack of meaning]
Yếu tố thứ hai, và có lẽ quan trọng hơn, chính là ý nghĩa. Đây là cảm nhận của chúng ta về giá trị hoặc mục đích của một hoạt động. Ý nghĩa này mang tính chủ quan cá nhân, chứ không phải ý nghĩa hay công dụng đối với ai đó khác ngoài chúng ta.
Hãy nghĩ về lần cuối cùng bạn làm một việc mà bạn cảm thấy hoàn toàn vô nghĩa. Có thể đó là một nhiệm vụ ở công ty mà bạn không hiểu tại sao phải làm, hay một bài tập ở trường mà bạn không thấy liên quan gì đến cuộc sống thực tế. Cảm giác chán chường trong những tình huống như vậy không phải đến từ việc thiếu kích thích, mà là từ sự thiếu vắng ý nghĩa. Do đó, có thêm vào bao nhiêu kích thích nhất thời cũng không bao giờ lấp đầy được “cái hố vô nghĩa” này.
Nhà tâm lý học Viktor Frankl - tác giả của cuốn sách “Đi tìm lẽ sống” mà tôi vô cùng yêu thích - từng nói: "Người có một lý do để sống có thể chịu đựng được hầu hết mọi cách sống." Câu nói này cũng áp dụng cho sự nhàm chán. Khi chúng ta tìm thấy ý nghĩa trong một hoạt động, dù nó có đơn điệu đến đâu, chúng ta vẫn có thể tìm thấy sự hài lòng và thậm chí là niềm vui trong đó.
Điều này khiến tôi nhớ đến những lúc cùng phụ huynh, học sinh, và thầy cô ATY đi làm tình nguyện tại các vùng khó khăn. Mặc dù có những lúc công việc dường như nhàm chán và lặp đi lặp lại (như chuyển hàng, gói quà, dọn thức ăn, nhặt rác…), nhưng ý nghĩa của việc giúp đỡ người khác và cảm giác tự hào trong bản thân mình đã biến những khoảnh khắc đó thành trải nghiệm đầy ý nghĩa và hạnh phúc cho tất cả các thành viên tham gia. Bạn có thể xem thêm một video clip về những khoảnh khắc như vậy của trường tôi tại ĐÂY.
3. Sự tương tác giữa chú ý và ý nghĩa
Điều quan trọng cần nhận ra là hai yếu tố này không hoàn toàn độc lập với nhau. Chúng có sự tương tác phức tạp:
Khi chúng ta thấy một việc có ý nghĩa, chúng ta thường dễ dàng tập trung hơn.
Ngược lại, khi chúng ta có thể tập trung sâu vào một việc, chúng ta có xu hướng khám phá ra ý nghĩa sâu sắc hơn trong việc đó.
Vì vậy, để vượt qua sự chán nản, chúng ta cần làm việc với cả hai yếu tố này. Không chỉ tìm cách tăng cường khả năng tập trung, mà còn phải tích cực ghi nhận và tạo ra ý nghĩa trong những gì chúng ta làm.
Câu hỏi suy ngẫm: Trong cuộc sống hàng ngày của bạn, hoạt động nào vừa thu hút được sự chú ý của bạn, vừa mang lại cảm giác ý nghĩa sâu sắc? Và ngược lại, hoạt động nào thường khiến bạn cảm thấy chán nản nhất? Liệu đó là do thiếu sự tập trung, thiếu ý nghĩa, hay cả hai?
Bằng cách nhận diện được hai yếu tố cốt lõi này của sự chán nản, chúng ta đã tiến gần hơn đến việc hiểu và làm chủ nó. Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ khám phá các dạng nhàm chán khác nhau, và cách chúng biểu hiện trong cuộc sống hàng ngày.
C. CÁC DẠNG NHÀM CHÁN KHÁC NHAU VÀ BIỂU HIỆN CỦA CHÚNG
Sự nhàm chán không phải là một trạng thái đơn điệu. Nó có nhiều sắc thái và biểu hiện khác nhau. Các nhà nghiên cứu đã phân loại sự nhàm chán thành năm dạng chính. Hãy cùng khám phá từng dạng và xem liệu bạn có nhận ra chúng trong cuộc sống của mình không.
1. Nhàm chán vô vọng [Apathetic boredom]
Đây là trạng thái tương tự như sự vô cảm. Bạn không chỉ chán nản, mà còn cảm thấy bất lực, không có hy vọng, thậm chí tê liệt đến mức không cảm nhận được gì, cũng không muốn làm bất kỳ điều gì.
Trải nghiệm: Hãy nghĩ về một ngày mà bạn cảm thấy hoàn toàn mất động lực. Bạn biết mình có nhiều việc cần làm, nhưng không thể tìm thấy lý do để bắt đầu. Bạn chỉ muốn nằm im và không làm gì cả.
2. Nhàm chán thờ ơ [Indifferent boredom]
Đây là trạng thái không quan tâm, thiếu hứng thú. Bạn không cảm thấy khó chịu, nhưng cũng không thực sự có hứng với bất cứ điều gì.
Trải nghiệm: Hãy nhớ lại một buổi chiều chủ nhật khi bạn nằm dài trên ghế sofa, lười biếng lướt qua các kênh TV mà không thực sự xem gì. Bạn không khó chịu, nhưng cũng chẳng cảm thấy hứng thú đặc biệt. Đó chính là nhàm chán thờ ơ.
3. Nhàm chán lừng khừng [Calibrating boredom]
Đây là trạng thái khi bạn biết mình đang chán, nhưng không chắc chắn muốn làm gì để thoát khỏi nó. Bạn cởi mở với các ý tưởng mới nhưng chưa sẵn sàng hành động.
Trải nghiệm: Tưởng tượng bạn đang ngồi trong phòng chờ sân bay. Chuyến bay của bạn bị hoãn 2 giờ. Bạn cảm thấy hơi bồn chồn, muốn làm gì đó nhưng không biết nên làm gì. Bạn lướt qua các cửa hàng, nhìn ngó xung quanh, nhưng không thực sự quyết định được mình muốn gì.
4. Nhàm chán tìm kiếm [Searching boredom]
Đây là trạng thái khi bạn tích cực tìm kiếm cách thoát khỏi sự nhàm chán. Bạn cảm thấy bồn chồn và muốn hành động ngay lập tức.
Trải nghiệm: Hãy nhớ lại cảm giác khi bạn đang ngồi học cho một kỳ thi quan trọng. Đột nhiên, bạn cảm thấy không thể tập trung được nữa. Bạn bắt đầu nhìn quanh phòng, kiểm tra điện thoại, mở tủ lạnh - bất cứ điều gì để thoát khỏi sự chán ngán từ việc học.
4. Nhàm chán phản ứng [Reactant boredom]
Đây là dạng nhàm chán mãnh liệt nhất. Bạn cảm thấy khó chịu cực độ và muốn thoát khỏi tình huống hiện tại bằng mọi giá.
Trải nghiệm: Hãy tưởng tượng bạn đang mắc kẹt trong một cuộc họp kéo dài vô tận, về một chủ đề mà bạn hoàn toàn không quan tâm. Bạn cảm thấy bực bội, khó chịu và chỉ muốn đứng dậy bỏ đi ngay lập tức.
Nhận diện được dạng nhàm chán mà mình đang trải qua là bước đầu tiên để ứng phó với nó một cách hiệu quả. Mỗi dạng nhàm chán đòi hỏi một cách tiếp cận khác nhau.
Bài tập nhỏ: Trong tuần tới, hãy cố gắng nhận diện những khoảnh khắc chán của bạn. Bạn đang trải qua dạng chán nào? Cảm giác đó biểu hiện như thế nào trong cơ thể và tâm trí bạn? Ghi lại những quan sát của bạn và xem liệu bạn có nhận ra trạng thái hay mô thức [pattern] nào thường xuyên xuất hiện nhất.
Hiểu rõ về các dạng chán khác nhau không chỉ giúp chúng ta nhận diện chúng tốt hơn, mà còn mở ra cánh cửa để chúng ta phản ứng một cách có ý thức và tự chủ hơn. Thay vì chỉ đơn giản là "chạy trốn" cảm giác chán, chúng ta có thể bắt đầu tự hỏi: "Mình đang cảm thấy chán theo dạng nào? Và điều đó nói lên điều gì về nhu cầu hiện tại của mình?"
Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu vào việc tìm hiểu nguyên nhân sâu xa đằng sau việc chúng ta luôn muốn trốn tránh cảm giác chán này.
III. NGUYÊN NHÂN VÀ HẬU QUẢ CỦA VIỆC TRỐN TRÁNH SỰ NHÀM CHÁN
A. NGUYÊN NHÂN TÂM LÝ, XÃ HỘI VÀ SINH HỌC
Việc chúng ta luôn muốn trốn tránh cảm giác chán không chỉ đơn thuần là một thói quen, mà còn bắt nguồn từ nhiều yếu tố phức tạp. Hãy cùng xem xét ba khía cạnh chính:
1. Nguyên nhân tâm lý
Giả thuyết trốn tránh hiện sinh [Existential Escape Hypothesis]: Theo các nhà tâm lý học hiện sinh, sự chán nản thường đi kèm với nhận thức về sự vô nghĩa của cuộc sống. Trốn tránh sự chán nản có thể là cách chúng ta né tránh đối mặt với những câu hỏi lớn về ý nghĩa và mục đích sống.
Nhu cầu kích thích liên tục: Não bộ chúng ta được tiến hoá để tìm kiếm những trải nghiệm mới [novelty]. Khi thiếu kích thích, chúng ta cảm thấy khó chịu và muốn lấp đầy khoảng trống đó.
2. Nguyên nhân xã hội
Áp lực năng suất: Xã hội hiện đại đề cao việc luôn bận rộn và hiệu quả, tức là lúc nào cũng có việc để làm, có mục tiêu phải đạt được. Cảm giác chán có thể bị xem là dấu hiệu của sự lười biếng hoặc kém hiệu quả. Từ quan niệm này, chúng ta phát sinh cảm xúc thứ cấp [secondary emotion] là ghét bỏ sự chán của mình, và phải xua đuổi nó bằng mọi giá.
Kỳ vọng về giải trí liên tục: Với sự phát triển của công nghệ, chúng ta đã quen với việc được giải trí mọi lúc mọi nơi. Điều này làm giảm khả năng chịu đựng, hay đúng hơn là bao dung [tolerance] những khoảnh khắc "trống rỗng".
3. Nguyên nhân sinh học
Hệ thống phần thưởng trong não: Khi chúng ta trải qua những trải nghiệm thú vị, não bộ giải phóng dopamine - chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác hưng phấn, sự tưởng thưởng, và hạnh phúc. Việc liên tục tìm kiếm kích thích có thể là cách chúng ta cố gắng kích hoạt hệ thống phần thưởng này để cảm thấy khoan khoái.
Phản ứng căng thẳng: Sự chán nản có thể kích hoạt phản ứng căng thẳng nhẹ trong cơ thể. Để giảm bớt cảm giác khó chịu này, chúng ta tìm cách trốn tránh hoặc xao lãng bản thân.
Hiểu được những nguyên nhân sâu xa này giúp chúng ta nhận ra rằng việc trốn tránh sự nhàm chán không chỉ là một phản ứng bề mặt, mà còn phản ánh những nhu cầu và lo lắng trọng yếu hơn của con người. Thay vì chỉ đơn thuần cố gắng "không bị chán", có lẽ chúng ta nên tự hỏi: Điều gì thực sự thiếu vắng trong cuộc sống của chúng ta? Chúng ta đang cố gắng lấp đầy khoảng trống nào trong tâm hồn?
Bằng cách đối mặt với những câu hỏi này, chúng ta có thể bắt đầu xây dựng một mối quan hệ lành mạnh hơn với sự nhàm chán, thay vì chỉ liên tục chạy trốn nó. Vì hãy cẩn thận, giống như con tôi từng bị va đầu vào ghế khi chơi rượt bắt với bạn, chúng ta cũng có thể gây tổn thương chính mình khi mù quáng chạy trốn cơn chán. Tôi sẽ trình bày kỹ hơn những nguy cơ này trong phần tiếp theo.
B. CHIẾN LƯỢC “TRÁNH CHÁN” KHÔNG HIỆU QUẢ VÀ TÁC HẠI CỦA CHÚNG
Khi đối mặt với sự nhàm chán, nhiều người trong chúng ta thường vô thức áp dụng các chiến lược đối phó không hiệu quả. Những cách ứng phó này, mặc dù có thể mang lại sự nhẹ nhõm tạm thời, lại có thể dẫn đến những hậu quả tiêu cực lâu dài. Hãy cùng xem xét một số chiến lược phổ biến và tác hại của chúng:
Keep reading with a 7-day free trial
Subscribe to Learnacy to keep reading this post and get 7 days of free access to the full post archives.