LIVE YOUR LIFE LIKE A LAB

Bạn có dám sống cuộc đời mình như một "phòng thí nghiệm sống" để liên tục khám phá về bản thân và cuộc đời? Nếu dám, hãy đọc bài này!

Nov 16, 2024

“Behind a YES, there were thousands of NO” (Apple, 2013)

Tôi vẫn nhớ như in khoảnh khắc đó: một dịp đưa em trai đi tham gia ngoại khóa tại một trung tâm giáo dục khá tiên tiến thời những năm 2000, nơi chúng tôi lần đầu tiên được thực hiện thí nghiệm về tán sắc ánh sáng. Khi tia sáng trắng xuyên qua lăng kính và tạo nên một quang phổ tuyệt đẹp trên màn chắn, tôi chợt nhận ra: thế giới này kỳ diệu biết bao khi ta chịu khó quan sát và thử nghiệm. Nhưng trong tôi cũng nảy sinh một câu hỏi:

Tại sao trong khoa học, chúng ta luôn khuyến khích thử nghiệm, chấp nhận sai sót như một phần tất yếu của quá trình khám phá, nhưng trong cuộc sống, ta lại thường e ngại thử những điều mới, sợ phạm sai lầm đến vậy?

I. PHÒNG THÍ NGHIỆM CỦA CUỘC ĐỜI

Phòng thí nghiệm, trong nhận thức thông thường, là nơi các nhà khoa học tiến hành những thí nghiệm để kiểm chứng giả thuyết, khám phá kiến thức mới. Nhưng nếu nhìn sâu hơn một chút, bạn sẽ thấy một phòng thí nghiệm thực sự là không gian của sự tò mò không giới hạn, của tinh thần dám nghĩ khác, và quan trọng nhất: của việc học từ mọi kết quả, kể cả những "thất bại".

Tôi cho rằng cuộc sống của mỗi chúng ta, theo một cách nào đó, cũng chính là một phòng thí nghiệm vĩ đại. Mỗi quyết định chúng ta đưa ra là một giả thuyết. Mỗi hành động là một thí nghiệm. Mỗi kết quả - dù thành công hay thất bại - đều là dữ liệu quý giá cho hành trình phát triển của chính mình. Nhưng có điều gì đó đã khiến chúng ta đánh mất đi tâm thế của một nhà khoa học nhiệt huyết trong chính phòng thí nghiệm cuộc đời của mình.

Tôi còn nhớ một lần nói chuyện với một bạn học sinh lớp 11. Bạn ấy chia sẻ rằng mình rất muốn thử sức với vai trò lớp trưởng, nhưng sợ mình sẽ làm không tốt và khiến mọi người thất vọng. Tôi hỏi bạn: "Nếu đây là một thí nghiệm trong phòng thí nghiệm khoa học, liệu bạn có từ bỏ nó chỉ vì sợ kết quả không như mong đợi không?". Bạn ấy im lặng một lúc rồi trả lời: "Không ạ, trong phòng thí nghiệm, em sẽ cố gắng làm thật cẩn thận và học hỏi từ kết quả thu được".

Câu trả lời đó khiến tôi suy nghĩ rất nhiều. Tại sao chúng ta không thể mang tâm thế của một nhà khoa học vào chính cuộc đời mình? Tại sao ta không thể nhìn nhận mỗi thử thách như một thí nghiệm thú vị, mỗi "thất bại" như một phát hiện mới, và mỗi ngày như một cơ hội để học hỏi và khám phá?

Khi nghiên cứu sâu hơn về tâm lý học và khoa học thần kinh, tôi nhận ra rằng não bộ con người vốn được thiết kế để học hỏi thông qua thử nghiệm và điều chỉnh. Mỗi lần chúng ta thử điều gì mới, những kết nối thần kinh mới được hình thành. Mỗi lần ta rút ra bài học từ "sai lầm", những mạch thần kinh đó được củng cố và tối ưu hóa. Đây chính là cơ chế giúp bộ não của chúng ta không ngừng phát triển và thích nghi, cũng là cơ chế giúp loài người vươn lên và chinh phục thế giới.

Vấn đề là dù ai cũng có khả năng tự nhiên để học hỏi từ thử nghiệm, có những rào cản tâm lý và những khuôn mẫu văn hóa - xã hội đã khiến người trưởng thành chúng ta e ngại thử nghiệm trong cuộc sống. Những rào cản này có thể được phá vỡ, nếu chúng ta biết cách áp dụng tư duy và phương pháp của một nhà khoa học vào chính cuộc đời mình.

Bạn có sẵn sàng cùng tôi khám phá cách biến cuộc sống thành một phòng thí nghiệm tuyệt vời không? Một nơi mà mỗi ngày đều là một cơ hội để học hỏi, phát triển và vươn xa hơn?

II. BA NGUYÊN TẮC CỦA "PHÒNG THÍ NGHIỆM SỐNG"

Khi nói về phương pháp khoa học, chúng ta thường nghĩ đến một quy trình nghiêm ngặt với những bước đi cụ thể. Nhưng thực chất, tinh thần khoa học không nằm ở việc tuân thủ máy móc các quy trình, mà là ở những nguyên tắc cốt lõi giúp chúng ta tiếp cận thế giới một cách tỉnh thức, toàn diện, và có chủ đích. Khi áp dụng vào cuộc sống, những nguyên tắc này không chỉ giúp ta học hỏi hiệu quả hơn, mà còn mang lại một cái nhìn hoàn toàn mới về ý nghĩa của "thành công" và "thất bại".

A. Nguyên tắc 1: Quan sát có chủ đích [Intentional Observation]

Trong một phòng thí nghiệm, quan sát không đơn thuần là nhìn, mà là nhìn với một mục đích. Một nhà khoa học không chỉ thấy những gì đang diễn ra, mà còn tự hỏi tại sao nó diễn ra như vậy. Họ không chỉ ghi nhận kết quả, mà còn chú ý đến từng chi tiết nhỏ của quá trình, từng biến số có thể ảnh hưởng đến kết quả đó.

Tôi có một cô học trò luôn cảm thấy mình học kém môn Toán, cho đến một ngày tôi đề nghị em quan sát và ghi chép lại toàn bộ quá trình học của mình trong một tuần: thời điểm học, tâm trạng khi học, môi trường xung quanh, và cả những suy nghĩ thoáng qua trong đầu. Sau một tuần, chúng tôi cùng nhau phân tích những ghi chép đó và phát hiện ra rằng em thường học Toán vào cuối ngày khi đã mệt mỏi, trong một không gian ồn ào, và với tâm thái "mình vốn dở môn này". Những yếu tố tưởng chừng không liên quan này lại là những "biến số ẩn" ảnh hưởng mạnh đến kết quả học tập của em.

Trong cuộc sống, quan sát có chủ đích đòi hỏi chúng ta phải phát triển khả năng nhìn nhận không chỉ thế giới bên ngoài, mà còn cả thế giới nội tâm của chính mình. Điều này không có nghĩa là ta phải liên tục phân tích mọi thứ đến mức mất đi sự tự nhiên của cuộc sống. Ngược lại, nó giống như việc chúng ta đang phát triển một "radar nội tâm" tinh tế, giúp ta nhận biết được những mô thức [patterns] trong suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của mình.

Một cách thực hành quan sát có chủ đích là dành vài phút cuối mỗi ngày để phản tư [reflect] về những gì đã diễn ra:

Điều gì khiến tôi cảm thấy hứng khởi nhất hôm nay?
Khoảnh khắc nào tôi cảm thấy năng lượng của mình giảm sút?
Tôi đã học được điều gì mới về bản thân?
Những "biến số" nào đã ảnh hưởng đến trạng thái và hiệu suất của tôi?

Quan trọng hơn cả, quan sát có chủ đích đòi hỏi một thái độ không phán xét. Giống như một nhà khoa học không đánh giá tốt xấu với dữ liệu thu được, chúng ta cũng cần học cách nhìn nhận mọi diễn biến trong cuộc sống một cách khách quan. Thay vì vội vàng phán xét một trải nghiệm là tốt hay xấu, hãy tự hỏi: "Trải nghiệm này đang dạy tôi điều gì về bản thân và về cuộc sống?"

Khi thực hành quan sát có chủ đích, dần dần bạn sẽ phát hiện ra những hiểu biết sâu sắc [insight] về chính mình - những điều mà trước đây có thể bạn không nhận ra. Đây chính là nền tảng cho hai nguyên tắc tiếp theo trong hành trình biến cuộc sống thành một phòng thí nghiệm đầy ý nghĩa.

Bạn có nhận ra rằng ngay lúc này đây, khi đang đọc những dòng này, bạn cũng đang thực hành quan sát có chủ đích không? Bạn đang quan sát không chỉ nội dung bài viết, mà còn cả phản ứng của chính mình với những ý tưởng được chia sẻ. Đó chính là bước đầu tiên trong hành trình khám phá không ngừng nghỉ của một “nhà khoa học cuộc sống” [life scientist].

B. Nguyên tắc 2: Giả thuyết và Thử nghiệm [Hypothesis & Experimentation]

Có một câu nói tôi thường chia sẻ trong những buổi nói chuyện: "Không có thất bại hay thành công, chỉ có kết quả thí nghiệm để chúng ta tiếp tục điều chỉnh giả thuyết về bản thân và cuộc đời". Đây không chỉ là một cách nhìn khác đi về thành-bại, mà còn là một phương pháp sống cầu tiến - nơi mỗi khoảnh khắc đều là cơ hội để kiểm chứng và học hỏi.

Trong khoa học, một giả thuyết không phải là một phỏng đoán mù quáng. Nó được hình thành từ quá trình quan sát cẩn thận, kết hợp với những hiểu biết đã có và trực giác của nhà nghiên cứu. Tương tự, trong cuộc sống, những "giả thuyết" của chúng ta về bản thân, về người khác, về cách thức vận hành của thế giới, đều được hình thành từ trải nghiệm và nhận thức của mình. Nhưng có một điểm khác biệt quan trọng: trong khi các nhà khoa học luôn sẵn sàng điều chỉnh giả thuyết dựa trên kết quả thí nghiệm, nhiều người trong chúng ta lại thường bám chặt vào những giả định cũ về bản thân và cuộc đời, dù chúng có thể không còn phù hợp.

Tôi từng làm việc với một phụ huynh luôn tin rằng "con trai tôi không có năng khiếu về nghệ thuật". Đây là một giả thuyết mà cô ấy đã hình thành từ những quan sát ban đầu về con mình. Tuy nhiên, khi chúng tôi đề nghị đặt giả thuyết này vào "phòng thí nghiệm", cô đồng ý dành 1 năm đầu tư cho con thử nghiệm với nhiều hình thức nghệ thuật khác nhau, trong những điều kiện khác nhau. Kết quả thật bất ngờ: cậu bé tỏ ra rất hứng thú và có năng khiếu với nghệ thuật sắp đặt [installation art] - một hình thức nghệ thuật kết hợp giữa không gian và ý tưởng cũng khá hiếm lạ tại Việt Nam. Giả thuyết ban đầu đã được điều chỉnh thông qua thử nghiệm có chủ đích.

Để áp dụng nguyên tắc này vào cuộc sống, chúng ta cần:

Nhận diện các giả thuyết tiềm ẩn của mình về bản thân và cuộc sống. Đây có thể là những câu phát biểu dạng quan niệm [belief] như "Mình không giỏi nói chuyện trước đám đông", "Mình không thể học ngôn ngữ mới ở tuổi này", hay "Công việc phải ổn định mới tốt".
Thiết kế "thí nghiệm" an toàn và đa dạng để kiểm chứng những giả thuyết đó. Điều quan trọng là bắt đầu với những thử nghiệm nhỏ, có tính rủi ro thấp nhưng vẫn đủ để thu thập thông tin có ý nghĩa.
Xem mọi kết quả như dữ liệu hữu ích, không phán xét là thành công hay thất bại. Một thí nghiệm "thất bại" trong khoa học thường mang lại những hiểu biết quan trọng không kém gì một thí nghiệm "thành công".
Sẵn sàng điều chỉnh giả thuyết dựa trên kết quả thu được. Đây chính là tinh thần khoa học đích thực - sự khiêm tốn để chấp nhận rằng hiểu biết của chúng ta là bất toàn, nên luôn có thể được cập nhật và hoàn thiện.

Một điều thú vị là khi áp dụng tư duy thí nghiệm vào cuộc sống, chúng ta thường cảm thấy tự do và can đảm hơn để thử những điều mới. Bởi vì khi xem mọi việc như một thí nghiệm, áp lực về thành-bại giảm đi đáng kể, thay vào đó là sự tò mò và hứng thú với những điều ta có thể học được.

Tôi thường gợi ý học trò của mình thường xuyên làm những "thí nghiệm" nhỏ mà các em hứng thú trong cuộc sống hàng ngày. Có thể là thử một cách học mới, một lộ trình đi học khác, hay đơn giản là bắt chuyện với một người bạn mới. Mỗi thử nghiệm như vậy đều là cơ hội để ta hiểu hơn về bản thân và mở rộng ranh giới của những điều có thể.

Bạn có nhớ lần cuối cùng mình thử nghiệm điều gì mới mẻ là khi nào không? Và quan trọng hơn, bạn học được gì từ "thí nghiệm" đó, bất kể kết quả ra sao?

C. Nguyên tắc 3: Phân tích và Điều chỉnh [Analysis & Adjustment]

Trong phòng thí nghiệm khoa học, phân tích dữ liệu là một quy trình tinh tế - đòi hỏi sự cẩn trọng để tránh những kết luận vội vàng, nhưng cũng cần đủ can đảm để nhìn nhận những điều dữ liệu đang cho ta thấy, dù chúng có thể đi ngược lại với những gì ta từng tin tưởng. Trong phòng thí nghiệm cuộc đời cũng vậy, quá trình phản tư [reflection] và tự nhận thức [self-awareness] đòi hỏi một sự cân bằng tinh tế tương tự.

Điểm mấu chốt nằm ở chỗ: mọi kết luận của chúng ta về cuộc sống, dù được rút ra từ những thí nghiệm cẩn thận đến đâu, vẫn luôn chỉ là những giả thuyết được xác nhận tạm thời. Giống như trong khoa học, không có chân lý tuyệt đối, chỉ có những hiểu biết tốt nhất dựa trên bằng chứng hiện có. Và bằng chứng này sẽ không ngừng được cập nhật thông qua những trải nghiệm mới của chúng ta.

Tôi từng gặp một doanh nhân thành đạt với giả thuyết rất vững chắc về "công thức thành công" của mình: làm việc cật lực 16 tiếng mỗi ngày, kiểm soát mọi chi tiết, và không bao giờ để cảm xúc ảnh hưởng đến quyết định. Công thức này đã mang lại cho anh những thành công đáng kể trong 10 năm đầu sự nghiệp. Tuy nhiên, giống như một cuốn sách nổi tiếng của tác giả Marshall Goldsmith với nhan đề “What Got You Here Won't Get You There” [Những gì đưa bạn đến đây sẽ không giúp bạn tới đó] đã đề cập, khi thế giới thay đổi, khi thị trường đòi hỏi sự sáng tạo và linh hoạt nhiều hơn, khi nhân viên cần được trao quyền và tin tưởng nhiều hơn, anh nhận ra rằng giả thuyết cũ về “công thức thành công” của mình đang cản trở sự phát triển tiếp theo. Bài học ở đây không phải là giả thuyết cũ sai - nó đã từng đúng trong một bối cảnh nhất định. Bài học là về sự cần thiết phải liên tục mở lòng đón nhận những bằng chứng mới và sẵn sàng điều chỉnh những giả thuyết của mình. Mọi thứ đều có hạn sử dụng và phạm vi áp dụng, đừng tuyệt đối hoá và vĩnh cửu hoá bất kỳ điều gì.

Những Điểm Cần Lưu Ý Trong Quá Trình Phân Tích và Điều Chỉnh:

Cảnh Giác Với "Cái Bẫy" Của Suy Ngẫm Quá Mức [Over-rumination]

Reflection [phản tư] không phải là việc suy đi nghĩ lại không ngừng về một sự việc
Thay vì chìm đắm trong phân tích, hãy tập trung vào việc rút ra những insight có thể áp dụng được để tiếp tục thí nghiệm
Đặt ra thời gian cụ thể cho việc reflection, tránh để nó chiếm lĩnh tâm trí 24/7

Tránh Khái Quát Hóa Thái Quá [Over-generalization]

Một kết quả thí nghiệm không thể đại diện cho mọi tình huống
Thay vì vội vàng đưa ra những kết luận tổng quát, hãy nhận diện những điều kiện và bối cảnh cụ thể đã dẫn đến kết quả đó
Luôn để ý đến những trường hợp ngoại lệ - chúng thường mang đến những insight quan trọng

Giữ Thái Độ "Không Biết" [Not-Knowing Stance]

Ngay cả khi đã có những hiểu biết sâu sắc, vẫn duy trì thái độ cởi mở và tò mò
Sẵn sàng đặt câu hỏi về những điều tưởng như hiển nhiên
Nhìn nhận mọi kết luận như những giả thuyết cần tiếp tục kiểm chứng

Điều quan trọng nhất: HÀNH ĐỘNG. Không có quá trình phân tích nào có thể thay thế được việc tiếp tục hành động và thu thập thêm dữ liệu mới. Như Einstein từng nói: "Người điên là kẻ làm cùng một việc lặp đi lặp lại nhưng kỳ vọng kết quả khác". Trong phòng thí nghiệm cuộc đời, điều này có nghĩa là: nếu muốn có kết quả khác, ta phải sẵn sàng thử những cách tiếp cận mới.

Tôi thường ví von rằng cuộc sống giống như một dòng sông không ngừng chảy - mỗi khoảnh khắc đều mang đến những dữ liệu mới. Thay vì cố gắng đóng khung dòng chảy đó trong những giả thuyết cứng nhắc, hãy học cách bơi cùng nó, điều chỉnh liên tục, và tận hưởng hành trình khám phá không ngừng này.

Bạn có nhận ra rằng ngay cả những gì bạn vừa đọc trong bài viết này cũng chỉ là những giả thuyết cần được bạn kiểm chứng trong phòng thí nghiệm cuộc đời của riêng mình không? Câu hỏi quan trọng là: bạn sẽ bắt đầu thử nghiệm điều gì đầu tiên?

III. CHUYỂN HOÁ TƯ DUY "PHÒNG THÍ NGHIỆM"

Một trong những thách thức lớn nhất khi chuyển đổi tư duy là phải đối mặt với những mô thức tư duy đã ăn sâu trong tiềm thức từ rất lâu. Để thực sự sống với tinh thần của một nhà khoa học trong phòng thí nghiệm cuộc đời, chúng ta cần nhận diện và chuyển hoá những mô thức này một cách có ý thức.

A. Từ "Sợ Sai" đến "Tò Mò Học Hỏi"

Bạn có bao giờ quan sát một đứa trẻ mới tập đi không? Chúng ngã xuống, đứng lên, rồi lại ngã, cứ như vậy hàng trăm lần mà không hề tỏ ra nản chí hay tự trách mình. Không đứa trẻ nào sinh ra đã sợ sai - đây là một phát hiện quan trọng trong tâm lý học phát triển. Nỗi sợ sai là một "sản phẩm học được" [learned response] từ môi trường và hệ thống giáo dục của chúng ta.

Tôi còn nhớ một buổi nói chuyện về Ước mơ với một nhóm học sinh tiểu học. Khi được yêu cầu vẽ một bức tranh về ước mơ của mình, những em học sinh lớp 1 hào hứng bắt tay vào vẽ ngay, trong khi các em lớp 5 liên tục hỏi: "Thầy ơi, vẽ thế này có đúng không?", "Em sợ vẽ xấu quá!", "Nếu vẽ sai thì sao ạ?". Điều gì đã xảy ra trong 4 năm đi học khiến các em phát triển nỗi sợ "sai" sâu sắc đến vậy?

1. Nguồn gốc của Nỗi Sợ Sai

Hệ thống giáo dục truyền thống, với thiện chí muốn trang bị kiến thức chuẩn mực cho học sinh, đã vô tình tạo ra một giả định nguy hiểm: "luôn tồn tại một câu trả lời đúng duy nhất, và nhiệm vụ của chúng ta là tìm ra nó". Giả định này được củng cố qua:

Hệ thống chấm điểm phân biệt đúng-sai rõ ràng
Việc "sai" thường đi kèm với hậu quả tiêu cực (điểm kém, bị chê cười, thất vọng)
Sự so sánh liên tục với những "câu trả lời mẫu"
Áp lực phải "đúng" ngay lần đầu tiên

Dần dần, chúng ta phát triển cái mà các nhà tâm lý học gọi là "nỗi sợ thất bại tập nhiễm [learned fear of failure]" - một cơ chế tâm lý khiến ta:

Phóng đại hậu quả của việc "sai"
Đánh đồng "sai" với "bản thân không có giá trị"
Phát triển xu hướng tránh né thay vì đối mặt với thử thách

2. Con Đường Chuyển Hoá

Để chuyển từ nỗi sợ sai sang tò mò học hỏi, chúng ta cần:

Nhận Diện và Chấp Nhận
- Công nhận rằng nỗi sợ sai là một phản ứng tự nhiên đã được học
- Hiểu rằng việc cảm thấy không thoải mái khi đối mặt với khả năng sai là bình thường
- Tự cho phép mình được cảm thấy lo lắng mà không phán xét
Định nghĩa lại "Sai"
- "Sai" không phải là thất bại, mà là dữ liệu mới
- Mỗi lần "sai" là một cơ hội để hiểu sâu hơn về bản thân và thế giới
- Không có "sai" tuyệt đối, chỉ có những kết quả khác với kỳ vọng
Thực hành Tò Mò Có Chủ Đích
- Đặt câu hỏi "Điều gì sẽ xảy ra nếu...?" thay vì "Làm sao để không sai?"
- Tập trung vào quá trình học hỏi thay vì kết quả cuối cùng
- Chia sẻ về những "thất bại" của mình như những bài học quý giá

Tôi thường gợi ý học trò của mình bắt đầu với một thực hành đơn giản trong nghiên cứu khoa học: "Nhật ký Thí nghiệm" [Memo]. Trong đó, thay vì ghi lại những thành công hay thất bại, các em ghi lại:

Những điều đã thử
Những điều đã học được
Những câu hỏi mới nảy sinh
Những điều muốn thử tiếp theo

Điều kỳ diệu là khi ta bắt đầu nhìn cuộc sống qua lăng kính của một nhà khoa học tò mò, nỗi sợ sai dần được thay thế bằng sự hứng thú với những khả năng mới. Giống như Einstein đã nói: "Tôi không có tài năng đặc biệt nào cả. Tôi chỉ đam mê tò mò một cách nhiệt thành."

Bạn đã sẵn sàng đón nhận những "thất bại" tiếp theo của mình với tâm thế của một nhà khoa học đang háo hức với những phát hiện mới chưa?

B. Từ "Kiểm Soát" đến "Khám Phá"

Con người chúng ta có một khuynh hướng rất thú vị: trong một thế giới đầy biến động và không thể đoán trước, chúng ta vẫn không ngừng dự báo và tìm kiếm sự kiểm soát. Chúng ta xây dựng kế hoạch chi tiết cho tương lai, thiết lập những quy tắc cứng nhắc, và cố gắng dự đoán mọi tình huống có thể xảy ra. Điều này tưởng chừng như hợp lý, nhưng thực chất lại đang che mắt chúng ta trước một sự thật hiển nhiên: khả năng kiểm soát của con người chỉ là một ảo tưởng vi tế.

Tháng trước, tôi tư vấn một người mẹ trí thức đã dành hơn 10 năm xây dựng một "công thức nuôi dạy con hoàn hảo" dựa trên việc nghiên cứu kỹ lưỡng các lý thuyết tâm lý và phương pháp giáo dục, cũng áp dụng rất hiệu quả với con trai đầu lòng. Nhưng khi đứa con gái thứ hai của cô ra đời, với một cá tính hoàn toàn khác, tất cả những gì từng hiệu quả với đứa con đầu bỗng trở nên vô dụng. Cô ấy đã rất đau khổ cho đến khi nhận ra rằng: vấn đề không nằm ở "công thức" của cô, mà nằm ở chính nỗ lực muốn áp đặt một công thức cố định vào một thực tại luôn biến đổi.

Trong thời đại VUCA (Volatile - Biến động, Uncertain - Không chắc chắn, Complex - Phức tạp, Ambiguous - Mơ hồ) này, những gì chúng ta học được từ quá khứ có thể trở nên lỗi thời chỉ sau một đêm. "Giải pháp hôm nay có thể là vấn đề của ngày mai" là một thực tế mà chúng ta đang phải đối mặt mỗi ngày. Những công ty từng thống trị thị trường có thể sụp đổ chỉ vì không theo kịp một xu hướng công nghệ mới. Những phương pháp giáo dục từng được coi là tiên tiến có thể trở nên lạc hậu trong bối cảnh của một thế hệ hoàn toàn khác.

Vậy thì, thay vì cố gắng kiểm soát, chúng ta có thể làm gì?

Câu trả lời nằm ở việc chuyển đổi từ tư duy kiểm soát sang tư duy khám phá. Giống như một nhà khoa học không cố gắng "kiểm soát" tự nhiên mà chỉ cố gắng hiểu và làm việc cùng với những quy luật của nó, chúng ta cũng cần học cách "làm việc cùng" với sự thay đổi thay vì chống lại nó.

Tôi thường ví von rằng cuộc sống giống như một dòng sông đang chảy. Bạn có thể cố gắng xây những con đập để kiểm soát nó, nhưng điều này chỉ tạo ra áp lực ngày càng lớn, và khi con đập vỡ, hậu quả sẽ càng nghiêm trọng. Thay vào đó, hãy học cách bơi cùng dòng chảy, hiểu được nhịp điệu của nó, và sử dụng chính năng lượng của dòng nước để đưa bạn đến những nơi mới.

Chuyển đổi từ kiểm soát sang khám phá không có nghĩa là buông xuôi tất cả. Thay vào đó, đó là việc phát triển một loại hình làm chủ khác - làm chủ phản ứng của chính mình trước những thay đổi. Thay vì tập trung năng lượng vào việc cố gắng kiểm soát những gì không thể kiểm soát, ta học cách:

Phát triển khả năng quan sát và nhận diện những thay đổi sớm
Rèn luyện sự linh hoạt trong tư duy và hành động
Xây dựng khả năng thích ứng nhanh với hoàn cảnh mới
Nuôi dưỡng sự tò mò và cởi mở với những khả năng mới

Một điều quan trọng cần nhận ra là: khi ta buông bỏ nhu cầu kiểm soát, nghịch lý thay, ta lại có được một dạng kiểm soát sâu sắc hơn - đó là khả năng tự điều hướng [self-directing] trong sự không chắc chắn. Giống như một người lướt sóng không thể kiểm soát đại dương, nhưng có thể phát triển kỹ năng để cưỡi những con sóng lớn nhất.

Viết tới đây, tôi chợt nhớ về câu Kinh Định Tĩnh [Serenity Prayer] nổi tiếng của triết gia, nhà thần học Cơ Đốc Giáo Reinhold Niebuhr (1930):

Tạm dịch: “Cầu Ơn trên cho con sự định tĩnh [serenity] để chấp nhận những gì không thể thay đổi, sự can đảm [courage] để thay đổi những gì có thể thay đổi, và sự minh triết [wisdom] để phân biệt cả hai!”

Hãy tự hỏi mình: Điều gì sẽ thay đổi trong cách bạn sống nếu bạn chấp nhận rằng kiểm soát chỉ là một ảo tưởng? Bạn sẽ dành năng lượng của mình vào đâu nếu không phải vào việc cố gắng kiểm soát mọi thứ?

C. Từ "Kết Quả" đến "Quá Trình"

Trong thế giới ngày nay, chúng ta dường như đang bị ám ảnh bởi kết quả. Mọi thứ đều được đo lường, định lượng và đánh giá: từ số điểm trong học tập, con số trong tài khoản ngân hàng, đến số lượt thích trên mạng xã hội. Sự tập trung quá mức vào kết quả này đã tạo ra một nghịch lý thú vị: càng bám chặt vào kết quả mong muốn, chúng ta lại càng khó đạt được chúng, và quan trọng hơn, càng khó nhận ra những giá trị và bài học quý giá đang hiện diện trong từng khoảnh khắc của tiến trình.

Tôi từng hỗ trợ một võ sinh Karate. Em ấy liên tục tự trách mình vì thi rớt kỳ thi lên đai đen 2 lần liên tiếp do không thành thục được bài quyền Bassai Dai. Tôi đề nghị em thực hành một giải pháp đơn giản: trong một tuần, thay vì nghĩ về đai đen, hãy chú tâm hoàn toàn vào từng động tác trong mỗi buổi tập - cảm nhận từng hơi thở, từng chuyển động của cơ thể, từng khoảnh khắc tiếp xúc giữa bàn chân với sàn nhà. Kết quả thật bất ngờ: không chỉ kỹ thuật của em tiến bộ rõ rệt, mà quan trọng hơn, em bắt đầu khám phá ra niềm vui trong chính quá trình luyện tập, thay vì chỉ khao khát một đích đến xa xôi. Em ấy đã thành công trong lần thi lên đai thứ 3 của mình.

1. Chánh niệm: Chìa khoá để sống trọn vẹn trong từng phút giây

Chánh niệm không phải là một khái niệm trừu tượng hay một kỹ thuật tâm linh cao siêu. Đó đơn giản là khả năng hiện diện trọn vẹn và nhận biết rõ ràng những gì đang diễn ra trong thân và tâm mình, cũng như trong môi trường xung quanh, mà không vội vàng phán xét hay phản ứng. Trong bối cảnh "phòng thí nghiệm cuộc đời", chánh niệm giống như một thiết bị đo lường tinh vi, giúp chúng ta:

Nhận biết những phản ứng tự động của thân-tâm trước các tình huống
Quan sát những mô thức tư duy và cảm xúc đang chi phối hành vi của mình
Phát hiện những tri kiến [insight] mới về bản thân và cuộc sống
Nhận ra những cơ hội học hỏi và phát triển trong từng khoảnh khắc

Khi sống chánh niệm, chúng ta bắt đầu nhận ra rằng mỗi giây phút đều là một "thí nghiệm" đang diễn ra. Mỗi tương tác, mỗi quyết định, mỗi phản ứng cảm xúc đều đang mang đến những dữ liệu quý giá về bản thân và về cuộc sống. Trí tuệ không phải là điều ta tìm kiếm ở cuối con đường, mà là điều đang hiển lộ trong từng bước đi, nếu ta đủ tỉnh thức để nhận ra.

Bạn cũng có thể đọc thêm về chánh niệm trong bài viết về các trạng thái FOMO, ROPO, và BPIP của tôi tại ĐÂY.

2. Nghệ thuật của sự Chuyển hóa

Việc chuyển từ chú trọng kết quả sang trân trọng tiến trình không có nghĩa là ta từ bỏ mục tiêu. Thay vào đó, đó là sự thay đổi trong cách ta tiếp cận với hành trình đạt được mục tiêu đó. Thay vì:

"Tôi phải đạt được X để cảm thấy thành công/hạnh phúc/có giá trị"

Chuyển thành:

"Tôi đang học hỏi và phát triển thế nào trên hành trình hướng đến X?"

Sự chuyển đổi này mang tính giải phóng bản thân, bởi vì:

Ta không còn bị giam cầm trong những kỳ vọng cứng nhắc về tương lai
Mỗi khoảnh khắc đều trở nên có ý nghĩa, bất kể kết quả cuối cùng ra sao
Khả năng học hỏi và thích ứng được nâng cao khi ta thực sự hiện diện, chú tâm trong tiến trình hiện tại

Một điều thú vị là khi ta thực sự sống trong tiến trình, các kết quả thường đến một cách tự nhiên, và đôi khi còn vượt xa những gì ta từng kỳ vọng. Giống như một nghệ sĩ thực sự chìm đắm trong việc sáng tạo (trạng thái Flow) sẽ tạo ra những tác phẩm xuất sắc hơn người chỉ tập trung vào việc làm hài lòng người xem.

Hãy thử một thí nghiệm nhỏ: trong 24 giờ tới, dành ra những khoảnh khắc ngắn trong ngày để thực sự hiện diện với những gì bạn đang làm. Có thể là khi đang uống một tách trà, đi bộ đến nơi làm việc, hay đang trò chuyện với ai đó. Không cần cố gắng thay đổi hay đạt được điều gì - chỉ đơn giản là quan sát và cảm nhận.

Bạn có nhận ra rằng ngay khi đọc những dòng này, một tiến trình học hỏi và chuyển hóa đang diễn ra trong bạn không? Câu hỏi là: bạn có thực sự hiện diện để đón nhận nó không?

IV. ỨNG DỤNG THỰC TIỄN

Tất cả những điều chúng ta vừa thảo luận sẽ chỉ là lý thuyết suông nếu không được đưa vào thực hành trong cuộc sống hàng ngày. Hãy cùng thảo luận làm thế nào để áp dụng tư duy "phòng thí nghiệm" vào những khía cạnh cụ thể của cuộc sống.

A. Trong Học tập và Phát triển

Bạn biết không, thời gian tốt nhất để bắt đầu một thí nghiệm mới không phải là "khi nào đó", mà là “ngay bây giờ”. Thay vì làm theo thói quen cũ, hãy thử một cách tiếp cận hoàn toàn khác. Ví dụ:

"Hôm nay, thay vì ngồi ở vị trí quen thuộc cuối lớp, tôi sẽ ngồi ở hàng đầu xem điều gì xảy ra."

"Thay vì chờ đến gần kỳ thi mới học, tôi sẽ thử phương pháp học 30 phút mỗi ngày."

Điều quan trọng không phải là làm đúng ngay từ đầu, mà là quan sát xem phương pháp mới tác động như thế nào đến trải nghiệm học tập của bạn. Tôi thường gợi ý học trò của mình ghi lại ba điều sau mỗi "thí nghiệm":

Mình cảm thấy thế nào?
Mình học được gì mới?
Mình muốn điều chỉnh gì cho lần sau?

Một học trò lớp 8 của tôi gần đây đã áp dụng cách này và phát hiện ra rằng cô bé học tốt nhất vào buổi sáng sớm, trong không gian yên tĩnh, chứ không phải trong nỗ lực thức khuya sau một ngày mệt nhoài. Đây không phải là một công thức cho tất cả mọi người, mà là kết quả từ quá trình thử nghiệm và quan sát bản thân của riêng em.

B. Trong Công việc và Sự nghiệp

Công việc là một phòng thí nghiệm tuyệt vời để thử nghiệm những cách làm việc mới. Thay vì bám vào những thói quen "đã được chứng minh", hãy thử:

"Hôm nay tôi sẽ bắt đầu cuộc họp bằng 2 phút tĩnh lặng cùng cả nhóm."

"Tuần này tôi sẽ dành 30 phút cuối mỗi ngày để phản tư [reflection] thay vì vội vã hoàn thành nốt công việc."

Chính tôi đã thử nghiệm việc chia sẻ những thất bại của mình trong các buổi họp nhóm. Ban đầu, tôi cũng lo lắng rằng việc này sẽ ảnh hưởng đến uy tín của mình. Nhưng điều bất ngờ là nó lại tạo ra một văn hóa cởi mở hơn, nơi mọi người cảm thấy an toàn để chia sẻ sai sót và mạnh dạn thử những ý tưởng mới.

C. Trong các Mối quan hệ

Các mối quan hệ có lẽ là lĩnh vực khó thử nghiệm nhất, vì chúng liên quan đến cảm xúc và sự tin tưởng. Tuy nhiên, với sự tỉnh táo và chân thành, bạn vẫn có thể thử:

"Hôm nay tôi sẽ lắng nghe nhiều hơn nói."

"Tôi sẽ thử bày tỏ sự biết ơn một cách cụ thể với một người mỗi ngày."

Điều quan trọng là thông báo cho người khác về "thí nghiệm" của bạn. Ví dụ: "Em đang học cách lắng nghe tốt hơn. Anh/chị có thể cho em feedback được không?" Sự minh bạch này không chỉ giúp người khác hiểu và ủng hộ bạn, mà còn tạo không gian an toàn cho cả hai cùng học hỏi.

Trong tất cả những thử nghiệm này, không có thành công hay thất bại - chỉ có những phát hiện mới về bản thân và về cuộc sống. Mỗi ngày là một cơ hội để thử điều gì đó mới.

Bạn định bắt đầu thí nghiệm gì cho ngày mai?

V. KẾT LUẬN: SỐNG = HỌC = THÍ NGHIỆM

Khi viết những dòng kết bài này, tôi chợt nhớ đến một đoạn trích của nhà vật lý Richard Feynman - thần tượng của tôi, từ tuyển tập "The Pleasure of Finding Things Out". Trong một cuộc thảo luận với một người bạn nghệ sĩ của mình, ông đã nói:

"Tôi có một người bạn là nghệ sĩ, đôi khi anh ấy có những quan điểm mà tôi không thực sự đồng ý. Anh ấy từng cầm một bông hoa lên và nói "nhìn xem nó đẹp biết bao", và tôi đồng ý. Sau đó anh ấy nói "Tôi, với tư cách một nghệ sĩ, có thể thấy được vẻ đẹp này, nhưng anh, với tư cách một nhà khoa học, phân tích tất cả những điều này ra từng mảnh nhỏ, và nó trở thành một thứ nhàm chán", và tôi nghĩ anh ấy hơi điên rồi. Trước hết, vẻ đẹp mà anh ấy nhìn thấy cũng có sẵn cho người khác và cho cả tôi nữa, tôi tin vậy. Dù có thể tôi không tinh tế về mặt thẩm mỹ như anh ấy... tôi vẫn có thể cảm nhận được vẻ đẹp của một bông hoa. Đồng thời, tôi còn thấy được nhiều điều về bông hoa hơn những gì anh ấy thấy. Tôi có thể tưởng tượng ra những tế bào bên trong nó, những hoạt động phức tạp bên trong, mà chúng cũng có vẻ đẹp riêng. Ý tôi là, đó không chỉ là vẻ đẹp ở chiều kích này, ở một centimet; mà còn có vẻ đẹp ở những chiều kích nhỏ hơn, cấu trúc bên trong, và cả những quá trình nữa. Việc màu sắc của bông hoa đã tiến hóa để thu hút côn trùng thụ phấn thật thú vị; điều đó có nghĩa là côn trùng có thể nhìn thấy màu sắc. Nó đặt ra một câu hỏi: liệu cảm thức thẩm mỹ này cũng tồn tại ở những dạng sống thấp hơn không? Tại sao nó mang tính thẩm mỹ? Tất cả những câu hỏi thú vị mà kiến thức khoa học chỉ càng làm tăng thêm sự phấn khích, sự huyền bí và niềm kinh ngạc về một bông hoa. Nó chỉ làm tăng thêm thôi. Tôi không hiểu làm sao nó có thể làm giảm đi được."

Đoạn trích này đã thể hiện tinh thần của việc sống cuộc đời như một phòng thí nghiệm. Nó cho thấy rằng tư duy khoa học không làm giảm đi vẻ đẹp hay sự huyền diệu của cuộc sống, mà ngược lại, nó mở ra những tầng lớp mới của sự thấu hiểu, kinh ngạc, và kính ngưỡng.

Trong suốt hành trình khám phá về cách tiếp cận cuộc sống “Live your life like a lab” này, chúng ta đã thấy rằng "phòng thí nghiệm" không phải là một không gian lạnh lùng của những con số và công thức, mà là một nơi của sự tò mò không ngừng, của những khám phá đầy ngạc nhiên, và đặc biệt là của tự do - tự do để thử nghiệm, tự do để sai lầm, và tự do để học hỏi từ mọi trải nghiệm.

Điều kỳ diệu là khi ta thực sự sống trong tinh thần này, những ranh giới giả tạo bắt đầu tan biến. Ranh giới giữa thành công và thất bại, giữa đúng và sai, giữa học và sống - tất cả đều hòa quyện vào nhau trong một dòng chảy liên tục của sự khám phá và trưởng thành. Giống như một nhà khoa học đích thực không bao giờ tuyên bố mình đã biết tất cả, chúng ta cũng học cách sống trong trạng thái của "sự không biết đầy hứng khởi" [excited unknowing].

Có một điều tôi nhận ra sau nhiều năm làm giáo dục: những người thực sự hạnh phúc và thành công không phải là những người có nhiều câu trả lời nhất, mà là những người giữ được ngọn lửa tò mò và tinh thần thử nghiệm sống động nhất. Họ không bị trói buộc bởi nỗi sợ thất bại hay áp lực phải hoàn hảo. Thay vào đó, họ đối diện với mỗi ngày như một cơ hội mới để học hỏi, để ngạc nhiên, và để lớn lên.

Cuộc sống, khi được nhìn nhận như một phòng thí nghiệm vĩ đại, trở nên phong phú hơn với vô số khả năng. Mỗi tương tác là một cơ hội để hiểu sâu hơn về bản thân và người khác. Mỗi thử thách là một dữ liệu mới giúp ta điều chỉnh "giả thuyết" về cuộc đời. Mỗi khoảnh khắc đều chứa đựng tiềm năng của một khám phá mới.

Và có lẽ, đó chính là ý nghĩa sâu xa nhất của việc sống cuộc đời như một phòng thí nghiệm - không phải để đạt đến một đích đến hoàn hảo nào đó, mà để tận hưởng trọn vẹn hành trình khám phá bất tận này. Bởi vì cuối cùng, như nhà thơ Rainer Maria Rilke đã viết: "Hãy sống với những câu hỏi ngay bây giờ. Dần dần, bạn sẽ sống tiến vào những câu trả lời mà không hề nhận ra."

Khi kết thúc bài viết này, tôi không gửi bạn một kết luận, mà mời bạn đến với một khởi đầu mới:

Một khởi đầu nơi bạn cho phép mình được tò mò nhiều hơn, dám thử nghiệm nhiều hơn, và quan trọng nhất, dám sống trọn vẹn hơn với mọi khả thể [possibility] mà cuộc đời mang lại.

Hãy nhớ rằng: trong phòng thí nghiệm cuộc đời này, bạn vừa là nhà khoa học, vừa là thí nghiệm, vừa là khám phá. Mỗi hơi thở, mỗi bước đi, mỗi lựa chọn đều là cơ hội để viết tiếp câu chuyện độc đáo của riêng bạn.

Vậy, "thí nghiệm" đầu tiên của bạn là gì?

"The most beautiful thing we can experience is the mysterious. It is the source of all true art and science. [Điều đẹp nhất chúng ta có thể trải nghiệm là những bí ẩn. Bí ẩn là nguồn cội của mọi dạng thức khoa học và nghệ thuật chân chính]” - Albert Einstein

P/S: bạn có thể đọc thêm bài nói về “Khai thác hay Khám phá đời mình” của tôi tại ĐÂY để bổ trợ cho bài này.

Một số chương trình tôi tham gia nghiên cứu nội dung và giảng dạy, có thể giúp bạn thí nghiệm với đời mình hiệu quả hơn:

1. Chương trình học tập chủ động trọn năm Mind Mastery 365 giúp bạn làm chủ tâm trí và hình thành 12 đặc điểm Tâm lý học Tích cực rất hữu ích trong cuộc sống. Thông tin tại ĐÂY.

2. Chương trình Tâm lý học Chuyển hoá cùng Tiến sĩ Lê Nguyên Phương với hình thức học tập qua trải nghiệm - chiêm nghiệm dựa trên Tâm lý học, các nguyên lý Tham vấn Tâm lý và Thiền tập. Thông tin tại ĐÂY.

Còn nếu bạn muốn thoả sức thí nghiệm với chuyên môn của mình, biết đâu có thể mở ra một sự nghiệp mới rực rỡ và đầy ý nghĩa, thì chương trình Product Pyramid Membership 365 NÀY là chương trình bạn không thể bỏ qua. Tôi sẽ đồng hành cùng bạn trong hành trình thử nghiệm các loại hình sản phẩm chuyên môn khác nhau, cùng với 3 chuyên gia hàng đầu khác trong làng Solo Expert là chị Linh Phan, chị Dương Quyên, và bạn Phương Dung, 4 chúng tôi là team SEBA, giúp bạn “Bán chuyên môn, mua mơ ước” [Sell Expertise, Buy Aspiration].

Bản tin được xây dựng và phát triển bởi Lương Dũng Nhân, M.Ed., PCC, Nghiên cứu sinh Tiến sĩ Giáo dục về Generative AI trong Giáo dục, một nhà giáo dục hiện đại, đam mê tâm lý học, yêu thích vận dụng AI để giúp mọi người hiện thực hoá mọi tiềm năng bản thân [self-actualization] bằng triết lý giáo dục chuyển hoá [transformative education].